หตฺถปาทานญฺหิ กณฺณนาสิกานญฺจ เฉทนทุกฺเขน ทุกฺขิตสฺส , อนาถสาลายํ อุจฺฉิฏฺฐกปาลํ ปุรโต กตฺวา นิปนฺนสฺส, วณมุเขหิ ปุฬุวเกสุ นิกฺขมนฺเตสุ พลวํ กายทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ; นานารงฺครตฺตวตฺถมนุญฺญาลงฺการํ นกฺขตฺตํ กีฬนฺตํ มหาชนํ ทิสฺวา พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ เอวํ ตาว ทุกฺขสฺส ทฺวินฺนมฺปิ ทุกฺขานํ วตฺถุภาโว เวทิตพฺโพฯ อปิจ –

ปีเฬติ กายิกมิทํ, ทุกฺขํ ทุกฺขญฺจ มานสํ ภิยฺโย;

ชนยติ ยสฺมา ตสฺมา, ทุกฺขนฺติ วิเสสโต วุตฺตนฺติฯ

เจโตทุกฺขสมปฺปิตา ปน เกเส ปกิริย อุรานิ ปติปิเสนฺติ, อาวฏฺฏนฺติ, วิวฏฺฏนฺติ, ฉินฺนปปาตํ ปปตนฺติ, สตฺถํ อาหรนฺติ, วิสํ ขาทนฺติ, รชฺชุยา อุพฺพนฺธนฺติ, อคฺคิํ ปวิสนฺติ ฯ ตํ ตํ วิปรีตํ วตฺถุํ ตถา ตถา วิปฺปฏิสาริโน ปริฑยฺหมานจิตฺตา จินฺเตนฺติฯ เอวํ โทมนสฺสสฺส อุภินฺนมฺปิ ทุกฺขานํ วตฺถุภาโว เวทิตพฺโพฯ อปิจ –

ปีเฬติ ยโต จิตฺตํ, กายสฺส จ ปีฬนํ สมาวหติ;

ทุกฺขนฺติ โทมนสฺสมฺปิ, โทมนสฺสํ ตโต อหูติฯ

อุปายาสนิทฺเทโส

[198] อุปายาสนิทฺเทเส อายาสนฏฺเฐน อายาโส; สํสีทนวิสีทนาการปฺปวตฺตสฺส จิตฺตกิลมถสฺเสตํ นามํฯ พลวํ อายาโส อุปายาโสฯ อายาสิตภาโว อายาสิตตฺตํฯ อุปายาสิตภาโว อุปายาสิตตฺตํฯ อยํ วุจฺจติ อุปายาโสติ อยํ อุปายาโส นาม กถิยติฯ โส ปเนส พฺยาสตฺติลกฺขโณ, นิตฺถุนนรโส, วิสาทปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

‘อุปายาสสฺส ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพ’ติ เอตฺถ ปน อยมฺปิ สยํ น ทุกฺโข, อุภินฺนมฺปิ ทุกฺขานํ วตฺถุภาเวน ทุกฺโขติ วุตฺโตฯ กุปิเตน หิ รญฺญา อิสฺสริยํ อจฺฉินฺทิตฺวา หตปุตฺตภาติกานํ อาณตฺตวธานํ ภเยน อฏวิํ ปวิสิตฺวา นิลีนานํ มหาวิสาทปฺปตฺตานํ ทุกฺขฏฺฐาเนน ทุกฺขเสยฺยาย ทุกฺขนิสชฺชาย พลวํ กายทุกฺขํ อุปฺปชฺชติฯ ‘เอตฺตกา โน ญาตกา, เอตฺตกา โภคา นฏฺฐา’ติ จินฺเตนฺตานํ พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ อิติ อิเมสํ ทฺวินฺนมฺปิ ทุกฺขานํ วตฺถุภาเวน ทุกฺโขติ เวทิตพฺโพติฯ อปิจ –

จิตฺตสฺส ปริทหนา, กายสฺส วิสาทนา จ อธิมตฺตํ;

ยํ ทุกฺขมุปายาโส, ชเนติ ทุกฺโข ตโต วุตฺโตฯ

เอตฺถ จ มนฺทคฺคินา อนฺโตภาชเนเยว เตลาทีนํ ปาโก วิย โสโกฯ ติกฺขคฺคินา ปจฺจมานสฺส ภาชนโต พหินิกฺขมนํ วิย ปริเทโวฯ พหินิกฺขนฺตาวเสสสฺส นิกฺขมิตุมฺปิ อปฺปโหนฺตสฺส อนฺโตภาชเนเยว ยาว ปริกฺขยา ปาโก วิย อุปายาโส ทฏฺฐพฺโพฯ

อปฺปิยสมฺปโยคนิทฺเทโส

[199] อปฺปิยสมฺปโยคนิทฺเทเส ยสฺสาติ เย อสฺสฯ อนิฏฺฐาติ อปริเยสิตาฯ ปริเยสิตา วา โหนฺตุ อปริเยสิตา วา, นามเมเวตํ อมนาปารมฺมณานํฯ มนสฺมิํ น กมนฺติ, น ปวิสนฺตีติ อกนฺตาฯ มนสฺมิํ น อปฺปิยนฺติ, น วา มนํ วฑฺเฒนฺตีติ อมนาปาฯ รูปาติอาทิ เตสํ สภาวนิทสฺสนํฯ อนตฺถํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อนตฺถกามาฯ อหิตํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อหิตกามาฯ อผาสุกํ ทุกฺขวิหารํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อผาสุกกามาฯ จตูหิ โยเคหิ เขมํ นิพฺภยํ วิวฏฺฏํ น อิจฺฉนฺติ, สภยํ วฏฺฏเมว เนสํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อาโยคกฺเขมกามาฯ

อปิจ สทฺธาทีนํ วุทฺธิสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส อกามนโต เตสํเยว หานิสงฺขาตสฺส อนตฺถสฺส จ กามนโต อนตฺถกามาฯ สทฺธาทีนํเยว อุปายภูตสฺส หิตสฺส อกามนโต สทฺธาหานิอาทีนํ อุปายภูตสฺส อหิตสฺส จ กามนโต อหิตกามาฯ ผาสุกวิหารสฺส อกามนโต อผาสุกวิหารสฺส จ กามนโต อผาสุกกามาฯ ยสฺส กสฺสจิ นิพฺภยสฺส อกามนโต ภยสฺส จ กามนโต อโยคกฺเขมกามาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

สงฺคตีติ คนฺตฺวา สํโยโคฯ สมาคโมติ อาคเตหิ สํโยโคฯ สโมธานนฺติ ฐานนิสชฺชาทีสุ สหภาโวฯ มิสฺสีภาโวติ สพฺพกิจฺจานํ สหกรณํฯ อยํ สตฺตวเสน โยชนาฯ สงฺขารวเสน ปน ยํ ลพฺภติ ตํ คเหตพฺพํฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ อปฺปิยสมฺปโยโค นาม กถิยติฯ โส อนิฏฺฐสโมธานลกฺขโณ, จิตฺตวิฆาตกรณรโส, อนตฺถภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ